OÇERKLƏR

İNAM

Kəndə daxil olan yolun sol tərəfindəki pərgarı pozul­muş evin kol-kos basmış həyətində iki ahıl əlləşirdi. Arzuman və Hürzad. Hər ikisinin yaşı səksəni haqlayıb. Qırx ildən artıqdır bu doğma yuvalarından didər­gin düşüblər. Böyüdüb başa çatdırdıqları beş övla­dın da hərəsi bir səmtə baş alıb gedib. Rahim hərb­çidi, Akim Moldaviyada hüquq­şü­nasdı, Raya Sibir­də müəllimlik edir və sair… Kəndin iqtisadi-sosi­al çətinlikləri, yerli-yersiz inzibati təzyiqlər Arzumanı dədə-baba yurdundan didərgin salıb. Haqqında söhbət açdığımız Urva kəndi demokra­ti­ya­nın işığında dirçəlməyə başlayanda qonum-qonşu Arzu­mana neçə dəfə məktub yazıb. Yazıblar ki, indi sən görən əyyam deyil, dünya dəyişib, qürbətdə qaldığın bəsdir. Hür­zadı da götür gəl, yurdunda tüstü çıxart. Həyət-bacan əldən gedir. Komanı kor qoymaq arzumanlar nəslinə yaraşmır…

Arzuman elin tənəsinə tablaşmadı. Bir tərəfdən də yurd həsrəti. Axır ki, qayıtdılar. Biz kənddə olanda iki-üç gün idi ki, gəlmişdilər. Baş-başa verib həyət-bacanı səliqə-sahmana salırdılar. Vaxtı ilə əkdikləri meyvə ağaclarının çoxu qurumuşdu. Ancaq kəsməyə əlləri gəlmirdi. Arzuman dedi ki, o vaxt meyvəsindən çox yemişik. Dibində də doyunca kölgələnib dincəl­mişik. İndi balta vurmağa insafım gəlmir. Kəssəm də sonranın işidir. Qoy hələ bir az qalsın. Elə bil ev-eşik, həyət-baca, bağ-bağça sahibinin gəlişindən sevinirdi. Arzuman sidq ürəkdən bizi içəri dəvət etdi:

 - Qonağım olun, - dedi. - Heç olmasa bir stəkan çayımızı için. Qırx ildən çoxdur bu koma qonaq-qara üzü görmür.

Hürzad nənə kövrəldi. Arzuman onu ərklə məzəmmət eləyib, ürək-dirək verdi:

 - Ağlama, arvad - dedi. - Bu günümüzə də min şükür.

Arzumanın gümrah baxışlarına xoş təbəssüm yayıldı. O, nikbin əhval-ruhiyyə ilə:

 - Kəndin əzvayişi barədə uşaqların hamısına məktub yazmışam, - dedi. Üzümüzə gələn yeniil qabağı bir yerə yığışmalıyıq. Fikrim budur ki, nəvələrin birini evləndirib, komada bənd eləyim. Qarıynan mən dağ­dan aşmış gün kimiyik. Bu gün varıq, sabah yox. Qoy ocağın tüstüsü kəsilməsin. Kiçik gədə bəlkə biryolluq qayıtdı. Bəyləri deyirəm. Görək, qalsa yaxşı olardı.

Arzuman qəddini şax tutdu:

- Çox şükür - dedi. - O vaxtlar kimi deyil. İndi kənd­də yaşamağa nə var. Təzə tikililərə baxanda gözlə­rimə inanmıram. Adamlar dor-dolanışığın çəmi­ni indi-indi tapır. Allah-taala daha artıq eləsin.

İxtiyar qoca xəyallandı, alnındakı çalın-çarpaz qırışlar sıxlaşdı. Və qəddini bizə tərəf meylləndirərək xəfif bir səslə:

- Məni qınayırlar ki, kəndi atmısan. Məsələdən halı olan da, olmayan da! Axı, bir deyin görüm, kim isti yerini soyuq eliyər?! Gündə-günaşırı qapını kəs­dilər ki, ət planını verməlisən. Dananı canavar yemiş­di. Qapıda da dörd ayaqlıdan bircə inək qalmışdı. Onun ağartısıynan birtəhər başımızı girləyirdik. Çığır­da-çığırda əlimizdən alıb, ət hazırlığına verdilər. Sonra da yaxamdan yapışdılar ki, ət hazırlığının üstündə hökumət adamlarına söz qaytarmısan. Sonra da məni dana-boyun eləyib o tərəfə göndərdilər…

Arzuman kədərli bir ah çəkdi:

- Eh! Ay oğul! Açıb-ağartmalı dərd deyil - dedi. - Siz də birini bilirsiniz, birini yox. İndi baxıb görürəm ki, kim necə bacarır, elə də yaşayır. Heç kəsə də dəyib-dola­şan yoxdur. O vaxt bir daşı bir daşın üstünə qoyan ki­mi çiyni paqonlular alırdı başımızın üstünü. Həftə sək­kiz, mən doqquz da rayon adamları qapı-qapı dü­şüb dana-buzovları sayırdı. Kimin bir qotur keçisi ar­tıq çıxdı, vay onun halına.

Arzuman kişinin gözləri kəndin küçələrinə asfalt döşəyən maşın-mexanizmlərə sataşanda nurani çöh­rəsi duruldu:

- Birinə - A dinsiz! A yolsuz! - deyəndə bu sözü özü­nə təhqir bilirdi. Şükür olsun yaradanın dərgahına. Yolumuz da var, dinimizə də qayıtmışıq. Ona görə də bir mən deyiləm ha, el-obasını atıb ora-bura dağılan Urva camaatının çoxu yurduna qayıdır.

Kəndi dolaşdıqca Arzuman kişinin "qayıdırlar" sözünü təsdiq edən neçə-neçə faktların şahidi olurduq. Kəndin ortasında dikələn təpənin üstündəki evin hasa­rı səliqə-sahmana salınır, həyəti təmizlənibdüzəldi­lirdi. Görülən işə göz qoyan nurani bir qadın bizi gö­rən­də irəli yeridi və çəkinə-çəkinə - xoş gəlmisiniz! - dedi. Müsahibim ona işarə edərək:

- Sona nənədir, - dedi, - Həsrətova.

Sona nənənin çöhrəsinə utancaq təbəssüm yayıldı:

- Oğul, elə Sona desən bəsdir - dedi. - O həsrət sözü­nü nahaq dilinə gətirdin. Niyə? - Sona nənə ver­diyi sualı özü də izah etdi:

- Çünki sinnim doxsanı aşsa da əyilməzdim. Bu oğul, qız həsrəti məni əydi…

Sona nənənin iki qızı, üç oğlu var. Kənddə yara­nan vəziyyətin çətinlikləri ucbatından ora-bura dağı­lıblar. Sona isə tək-tənha yaşamağı qəbul eləyib, am­ma yurdun kor qalmasını yox. Oğlu Zəbulla otuz ildən çoxdu  Donetskdə işləyir. O birilərinin də hərəsi bir tərəf­də. Sona nənənin övladları indi-indi başına top­la­şır. Atıb-unutduqları dədə yurdu yör-yöndəmə düşür. Qonşuluqdakı birmərtəbəli evin də, ot basmış həyətin də qələbəliyidi. Düşən daş yerinə qoyulur, çal-çəpər təzələnir, pəncərələrin sınıq-sökükləri düzəldilirdi. Dedilər ki, Zəkulla Bayramovun həyətidi. İyirmi ildən çoxdu kənddən baş alıb getmişdi. Volqoqradda işləyirdi. Bir neçə aydı ata yurduna dönüb. Ailəlikcə işlə təmin olunublar. Özü sovxozda mexanizatordu, yoldaşı da xalça artelində işləyir. Dor-dolanışıqları da yaxşıdır.

Məlum səbəblər üzündən, bir vaxt, Urva sakin­lə­rini bir-bir itirir, kiçilir, görkəmini dəyişir, onun mis­kin daxmaları bu el-obaya bir dərd olurdu. Ağır dərd! İndi- indi gedənləri qayıdır. Həm də böyük ümidlə, inamla, həvəslə. İllərlə sahibsiz qalan həyət-bacalar yiyəsini tapdıqca yar-yaraşığa düşür. Yeni-yeni yaşa­yış evlərinin bünövrəsi qoyulur. Kənd Sovetinin sədri cib dəftərini çıxarıb bizə dedi ki, az vaxt ərzində vətən­daşlar özləri üçün iyirmi üç fərdi ev tikdirib, iyirmi səkkizi də tikilir.

Allah xeyir versin!

Qusardan Şah dağının axar-baxarlı ətəklərinə doğru uzanan magistral yol irəlidə haçalanır, qızıl payı­zın əlvan rənglərilə boyanıb, ziynətlənən qalın meşələrin, yaşıl yamacların arasınca qıvrılıb, çaylar­dan, çeşmələrdən keçib birbaş Urvaya aşır. Geniş, rahat, təzə asfalt yol. İlk dəfə meşənin ətəyində ağaran və yan-yörəsində qalaq-qalaq taxta ağac olan binalar görü­nür. Yaxınlaşdıqca burada işləyən dəzgahların ahəng­dar uğultusu eşidilir. Bakı Mətbəx-Mebel fabri­kinin filialıdır. Cəmi bir neçə aydır işləyir. Qabaqlar qapı, pəncərə üçün Bakıya, Sumqayıta, Xaçmaza, Mahaç­qalaya, Dərbəndə üz tutan Urva camaatının möhübü indi buradaca asanlıqla düzəlir. Sex müdiri Ağadadaş Əlirzayev marağımızı nəzərə alıb qarşı­sındakı sənədləri varaqladı və dedi ki, fərdi ev tik­di­rənlərdən beş yüzdən çox ərizə almışıq. Son günlər sexi iki növbədə işlədirik. Çalışırıq ki, gələnlər əliboş qayıt­masın. Hazırladığımız ağac məmulatı çox da ucuz ba­şa gəlir. Bəs keyfiyyət necə? - Sex müdiri sualımızın cava­bında Mayıl Balabəyovu, Habil Nəsrullayevi göstərərək:

- Əlləri qızıldır - dedi. - Onların bağladığı qapı-pəncərə harda var?! Bax, o aynabəndi Aslan Ağayev adlı bir vətəndaşa düzəldiblər. Bakının Montin qəsə­bə­sindəndir. Hardansa bizim sexin sorağını alıb gəl­mişdi. İstəyənin bir üzü qara, verməyənin iki. Gördük əl-amanda qalıb, sözünü yerə salmadıq…

Yenicə fəaliyyətə başlayan bu kiçik kollektivin başçısı Ağadadaş Əlirzayev sexin yaxınlığında tikintisi başa çatan və bünövrəsi qoyulan binalara işarə etdi:

- Bu quruducu sexdir - dedi. - Avadanlığını da bu günlərdə almışıq. O biriləri də fəhlələrin istirahət ota­ğıdır. Meşənin ətəyində cərgə ilə tikilən otaqların sayı on beşə çatacaq. Orada fəhlə ailələri yaşayacaq. Çal­ı­şırıq ki, bütün ətraf kəndləri ağac materialı ilə təmin edək. Yaxın günlərdə stol, stul və sair ev avadanlığı isteh­sal edəcəyik.

Günorta fasiləsi yenicə qurtarırdı. Qız-gəlin durna qatarı kimi səf bağlayıb şən əhval-ruhiyyə ilə kəndin ortasındakı birmərtəbəli binaya doğru axışırdı. Təzə açılan sumax sexi burada yerləşir. Tanış olduq. Hələ on səkkizinci əsrdə Qusarda və Qubada toxunan bu xov­suz xalçaların sorağı İngiltərədən, Fransadan gəlirdi. Bu diyarda toxunan sumax nümunələri Azər­bay­canın Tarix muzeyində, Londondakı Viktoriya və Albert, Vaşinqton və Nyu-York muzeylərində nadir sənət incisi kimi qorunub saxlanır. Sonra isə bu şöhrət itib-batdı. Təəssüf! Min təəssüf! İndi Urvalı nənələrin möcüzəli barmaqlarında ilmələnən əlvan naxışlı sumax qədim şöhrətini tapmaqdadır. Kənddə hamı Sinavərə ustad deyir. Mahir xalçaçı Abiyət xalanın qızına. Əl­bəttə, gör-götür əyyamıdır. Sinəvər də anası Abiyətdən götürdüyünü bu gün gənc rəfiqələrinə öyrədir. Stilizə edilmiş nəbati motivlərlə, sirli-sehrli naxışlarla üzbəüz dayanan qızların zərif barmaqları nələrə qadir deyil?! Südabə, Balaqız, Gültəkin Sarıxanovlar. Üç bacı, üç rəfiqə. Vurduqları naxışlar, işlədikləri çeşnilər Urva­nın adını dünyalara tanıtdırır. Burada çalışan qırxdan artıq qız-gəlinə:

- Qızıl əlləriniz var olsun! - deyirik.

Bu yaxşı cəhətlə yanaşı, sex müdiri Gülgəz Vəli­ye­vanın bəzi giley-güzarına haqq verib onu da deyirik ki, sexin yerləşdiyi bina darısqaldır, həm də əməlli-başlı təmir olunmalıdır. Bir də ki, bu xovsuz xalça res­publikadan kənarlara qızıl qiymətinə satıldığı halda, onu hasil edənlərdən suyu qiymətinə alınır. Bu da xalçaçıların çəkdiyi zəhmətin dəyərini aşağı salır, onların maddi marağını da, həvəsini də azaldır.

Bir neçə il bundan qabaq kəndin axar-baxarında tikilmiş klub camaatın əsl istirahət mərkəzinə çevrilib. Klubda təsərrüfat hesabına işləyən pullu dərnəklər, "Şar­bili" ansamblı yaradılıb. Bu gənc musiqi kollek­tiv­ləri Urvadan başqa hərdən qonşu kəndlərə də səfərə çıxır və hər yerdə də rəğbətlə qarşılanırlar. Respublika Konsert Birliyi, Sumqayıt və Dərbənd Dövlət Dram teatrının istedadlı kollektivləri də Urva camaatını unutmur və kəndi ara-sıra yad eləyirlər.

Uşaq bağçası təzə tikilib. Özü də müasir tipli, nümu­nəvi qaydada. Biz təlim-tərbiyə ocağına dönəndə uşaqlar mışıl-mışıl yatmışdı. Heç bir səs-səmir eşidil­mirdi. Tərbiyəçilər körpələri səksəndirib oyatmasınlar de­yə, otaqlarda ayaqlarının ucunda, ehtiyatla hərlə­nir­dilər. Hava da sakit idi, meh əsmirdi. Elə bil uşaq bağ­çasını əhatə edən armud, alma, heyva ağacları da burada yaranmış ciddi qayda-qanuna riayət edirmiş kimi qol-qanadlarını tərpətmədən hərəkətsiz dayanıb, payız günəşinin ilıq şəfəqləri altında lal-dinməz mürgü vururdu. İşçilər bizimlə xısın-xısın danışırdılar. Sevda, Nəcibə, Rahidə - necə də nəcib, qayğıkeş tərbiyə­çi­lərdi. Mübaliğəsiz, buranı şəhər yerlərindəki nümunəvi uşaq müəssisələri ilə müqayisə etmək olar. Bağçada yetmişdən artıq uşaq var. Az maaş alan və ya ailəsinin sayı çox olan fəhlə-qulluqçuların balaları üçün hər şey pulsuzdur.

Hamam yaxın günlərdə tikilib. Xəstəxana bu il istifadəyə verilib. Kəndə qaz kəməri çəkilib. Evlərin çoxunda mavi yanacaq şölələnir. Urvanın qazlaşması başa çatıb. Əvvəllər olduğu kimi, adamlar bir ağnağaz dən üyütmək üçün uzaq-yaxın kəndlərə getmir, özlə­rinin dəyirmanı bərpa olunub. Köhnə dəyirmançı Əlöv­sət Nurməmmədovun da çoxdankı arzusu yerini alıb. Əlövsətin üyütdüyü unun keyfiyyətinə də ki, söz yoxdu. Yarım milyon manata yaxın xərc çəkilib, kən­də doqquz kilometr məsafədən su kəməri gətirilib. Avtomat telefon stansiyası, neçə-neçə mağaza, əmanət kassası, bufet… İndi gəl görək kim ayağını kənddən qırağa qoyar?!

Hacıbala kişi Urvanın canlı tarixidir. Neçə il dəmirçi kürəsinin qabağında tər axıdıb, çəkic vurub, xarrat olub. Dar ayaqda təsərrüfata başçılıq edib, müha­ribənin odundan-alovundan çıxıb. Yaşı doxsanı haqlasa da, elinin-obasının xeyir-şərindən qalmır. Oğul evlən­dirən, qız köçürmək istəyən əvvəl-əvvəl ona gənəşir. Müdrik qoca dedi ki, oğul, adamı yaşadan inam­dır. İnam ki, itdi heç… Gözümüzü açanda məs­çidi etiqad yeri bilmişik. Uçurub dağıtdılar. İndi yeri də bilinmir. O de, gedin bir Pir meşəsinə baxın… Kimə nə maşatı var?!

Getdik və baxdıq. Kəndin kənarında on hektara yaxın meşə uzanıb gedir. Göylərə baş çəkən yüz millik ağacların bir çöpünə də dəyib-toxunmurlar. Çünki uşaqdan-böyüyə hamı buranı müqəddəs yer sayır. Ağsaqqalların məsləhəti ilə quruyan ağaclar kəsilir, uşaq bağçasına, məktəbə və yaxud əlsiz-ayaqsızlara verilir. Kəndin adəti üzrə təzə gəlin üzə çıxanda gərək başının dəstəsi ilə Pir meşəsindəki bulağın üstünə getsin. Nənələr ona xeyir-dua verib, öyüd-nəsihətlərini bildirsinlər. Rəfiqələr şənlik etsinlər. Sonra xonça bəzənsin, evbəev şirniyyat paylansın… Əsrimizlə yaşıd olan Hacıbala kişi demişkən, əgər pir kəlməsi bu əsrarəngiz meşəni müqəddəs bilib, onun qırılıb-çatılmasına yol vermirsə, təzə ailə quran gənclər üçün halallıq, paklıq, abır, ismət, inam, etiqad sədasıdırsa və bundan insanlar da, ana dediyimiz təbiət də fay­da­lanırsa, onda niyə uzun illər bu barədə bədgüman danış­mışıq, ağına-bozuna baxmadan xoflu, məkrli, namərd fikirlər uydurmuşuq?! Bir sözlə, Urva camaatı dolanışığının çəmini tapır, unudulmuş dininə qayıdır, kəndin gedənləri inamla, ümidlə geri dönür, neçə-neçə nisgillər durulur, həsrətlər qovuşur.

Kənddən çıxanda artıq qaş qaralır, yer şumlayan, toxum səpən, kartof yığan əkinçilər evlərinə dönür, mal-qara örüşlərdən çəkilir, göylərə baş çəkən ağ örpəkli Şah dağın ətəklərinə qərib payız sükutu çökür­dü. İrəlidəki dolaylarda rayonun başçısı Asya Mana­fova ilə rastlaşdıq. O, özünü o yerə qoymasa da hiss olunurdu ki, yorğundu. Dərdi-səri olanların qəbulu bazar ertəsinə düşdüyü üçün ağır gün sayılır. Asya xanım qəbula gələnləri yola verib, gec də olsa Urvaya gedirdi. O, dedi ki, kəndin bəzi kəm-kəsir işləri var. Getməsəm olmaz, çünki söz vermişəm. Həm də o kən­din deputatıyam. Asya xanım xəyallandı və:

- Adamlar quru vədlərdən bezib - dedi. - İtmiş ina­mı indi-indi qaytarırıq. Bu axşam neçə adam yolumu gözləyir, kömək umur…

Asya Manafova kəndə tələsirdi. O, bizimlə xudahafizləşib sürücüyə tərəf yönəldi və:

- Gedək - dedi.

Maşın meşələrin arasında qıvrılan asfalt yolda irəliləyib, gecənin dərinliklərinə sancıldı və gözdən itdi.

1988-ci il

Qusar