OÇERKLƏR
SƏTİRLƏNƏN XATİRƏLƏR
İsa müəllimlə son görüşümüz yaxın bir dostumuzun yubiley məclisində oldu. Bir-birimizdən hal-əhval tutduq. - Hələlik bağ evindəyik, - dedi. - Nə vaxt desən maşın göndərim, bacımı da götür gəl (həyat yoldaşımı nəzərdə tuturdu). Dünya ölüm-itimdi, bu gündən sabaha etibar yoxdu. Oturub çay içək, ağıllı-başlı dərdləşək, keçmişləri yada salaq.
Vədələşdik ki, istilər sınanda onun və ya mənim bağımda görüşək. Ancaq sən saydığını say, gör fələk nə sayır. «Zörən jurnalist» romanının təzəcə kompüterdən çıxan ikinci hissəsini vərəqləyib, bəzi düzəlişlər etdiyim anda telefon zəng çaldı. Fikirli-fikirli dəstəyi qaldırdım. Yaxınlarımızdan birinin kədərli səsi eşidildi:
- Bəd xəbər olmasın, - dedi, - İsa müəllim rəhmətə gedib…
Yerimdəcə donub qaldım. Qulaqlarıma inanmadım. Necə yəni İsa müəllim dünyasını dəyişib?! Qəlbimdə baş qaldıran bu suala cavab tapa bilmədim. Nizaminin sözləri yadıma düşdü: «Nəqdi əlimizdəbir günümüz var, ona da şamadək yoxdu etibar». Qoca nənəm də hərdən deyərdi ki, ölüm qaşla-göz arasındadır.
Əlimi üzümə qoyub fikrə daldım. Xəyalımın qanadlarında ötüb-keçmiş günlərə qayıtdım. Bir andaca yarıməsrlik yol qət etdim. Gəncliyimin iyirmi səkkizinci qışını, dəqiq desək, 1955-ci ilin şaxtalı yanvar günlərini yaşadım…
«Kommunist» qəzetinin xüsusi müxbiri kimi Naxçıvana gəlişimin həftəsi tamam olmamışdı. Hələ mənzil verilmədiyindən, vilayət partiya komitəsinin qonaq evindəki bir çarpayılıq otaqda qalırdım. Axşam çağı Mərkəzi Komitənin ezamiyyətdə olan mühazirəçilər qrupunun rəhbəri Əsəd Əsədovla ümumi zalda oturub söhbət edirdik. Qapı açıldı. İçəri alçaq boyu, xoş sifəti, səliqəli geyimi olan və ilk görünüşdə yaxşı təsir bağışlayan cavan bir oğlan daxil oldu. O, qısa hal-xoşdan sonra harasa tələsirmiş kimi Əsəd Əsədovu kənara çəkib nə isə dedi və tez də qayıdıb getdi. Əsəd Əsədov mənə tərəf yönəlib:
- Bu yoldaşı tanıdınız?!
- Xeyr, birinci dəfədir görürəm, - cavab verdim.
Müsahibim:
- İsa Mamedovdur, - dedi. - Axşam məktəbinin direktoru. Vilayət komsomol komitəsinin birinci katibi işləyib. Sonra nə isə katiblikdən çıxardıblar. Vaxtilə bir yerdə oxumuşuq. Burda olduğumu eşidib gəlib. Bu axşam məni evinə dəvət edib. Dedi ki, «Kommunist»in müxbirinə də de, qərib adamdır, tək qalmasın. Gəlsə, onu da gətir.
Əsəd müəllim üzümə zəndlə baxaraq əlavə etdi:
- Məktəb yoldaşı olmuşuq, yuxarıdan aşağı düşüb, getməsəm inciyər. Ona görə də sözünü sındırmadım. Bir halda ki, sizi də dəvət edir, gedək, - dedi. - Pis adam deyil. Mərd xasiyyəti var. İntəhası, arşınının əyilən vaxtıdır. Onu mənim qədər tanıyan olmaz. Çox qoçaq, işgüzar yoldaşdır. Sözsüz ki, axşam məktəbi onun yeri deyil. Məncə, tezi-geci layiq olduğu yeri tutar…
Qaranlıq çökəndə Əsəd müəllimlə birlikdə getdik. İsa müəllim tanıdığı və tanımadığı qərib qonaqlarını görəndə onun aydın, çevik baxışlarında sevinc ifadəsi cilvələndi. Ailə üzvləri də xoşhal oldu. Onlarınəhval-ruhiyyəsindən, danışıq tərzindən hiss edirdim ki, İsa müəllim və onun həyat yoldaşı necə sadə, səmimi, açıqürəkli, qonaqpərvər insanlardır.
Təpərli, zirək, səriştəli adamların istəməyənləri, biveclərinkindən çox olur. Bu mənada İsa müəllimi də gözü götürməyənlər az deyildi. Hətta yuxarı dairələrdə İsa müəllimlə yaxınlığımızdan xoşu gəlməyənlər də vardı. Buna baxmayaraq, ilk dəfə evində olub, çörəyini kəsdiyim adamlarla əlaqəmi üzmürdüm. Hərdən vaxt tapıb görüşürdük.
Bir neçə ildən sonra İsa müəllimi rayon maarif şöbəsinə müdir qoydular. Çox keçmədi ki, şəhərin kənarında təzə tikilib istifadəyə verilmiş internat məktəbə direktor göndərildi. Taleyindən gileyliydi. Hərdənbir məktəbə gedib İsa müəllimə baş çəkməyim ona təsəlli olurdu. Məktəbin həyətini gəzəndə əlinin qabarları diqqətimi cəlb etdi.
- İsa müəllim, bu nədi?! Yer belliyirsiniz? - Ərkyana soruşdum.
İsa müəllim xəfifcə gülümsündü:
- Əlac nədir?! - dedi. - Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu. Bir halda ki, bura direktor məsləhət görüblər, gərək var gücümlə çalışam. İstəyirəm məktəbin həyəti yaşıllıq olsun. Düzdür, bağbanımız var. Lakin hövsələm çatmır. Bəzən özüm də lopatka götürüb, ağacları becərirəm. Çox vaxt yuxarı sinif şagirdlərini də məktəbyanı sahədə işləməyə cəlb edirik. Heç bilirsiniz, nə qədər gül-çiçək, meyvə, bəzək ağacı gətirdib əkmişik?! Məktəb darvazasından başlamış sinif otaqlarına qədər hər şey səliqəli, gözəl olmalıdır. Bunun özünün də şagirdlər üçün tərbiyəvi əhəmiyyəti var.
Bu narahat, cəfakeş insan məktəbin təlim-tərbiyə, təsərrüfat işlərini nümunəvi səviyyəyə qaldırmaqdan ötrü əlindən gələni əsirgəmirdi. Deyirdi ki, bura mənim axırıncı yerimdir. Ona görə də çalışıram işlərimiz qaydasında olsun. Yaxşı ki, hərdənbir gəlirsən, indi kimdi yıxılanı itirib-axtaran?! Komsomolun katibi işləyəndə «getmə gözümdən, gedərəm özümdən» deyənlər məni görəndə üzünü o tərəfəçevirir.
Növbəti dəfə İsa müəllimə baş çəkməyə gedəndə qanı bərk qara idi. Mən dillənməmiş səbəbini özü izah etməyə başladı:
- Gərək adamın bəxti ola, - dedi. - Bir belə əlləşib-vuruşmağın qabağında indi də məni obkomun bürosuna çəkirlər. Bu da bizim təşəkkürümüz!! - İncikliyini bildirdi.
- Büro nədir?! Yenə nə olub?!
Onun məyus, narazı baxışları məktəbin təzə-təzə səliqə-sahmana salınan həyət-bacasında dolaşdı. Sonra məni dilxor etməyə çətinlik çəkirmiş kimi:
- Obkomun ikinci katibi Belov gəlmişdi, - dedi. - Sergey Andreyeviç. - Müəllimlərlə sual-cavab apardı. Fənn kabinələrinə baxdı. Mənnən də çox narazı danışdı. Gedib məsələ qaldırıb ki, guya burada özbaşınalıqdır. Göstəriş verib ki, komissiya yaradılsın, dərindən yoxlama aparılsın, məktəbin məsələsi obkomun bürosunda müzakirə olunsun. Obkomun təlimatçısı Adil Manafov zəng vurmuşdu ki, Belov işinizdən narazı qalıb. Sergey Andreyeviçin göstərişi ilə sabah ora yoxlama komissiyası gəlməlidir.
Onun dilxorçuluğu mənim özümə də sirayət elədi. Ancaq məsələyə münasibətimi bildirmədim. Lakin məqsədimi hiss etdirmədən sözarası məktəb barədə bəzi faktlar soruşub cib dəftərimə qeyd etdim. Və İsa müəllimə heç bir söz demədən, onunla xudahafizləşib, vilayət partiya komitəsinə tərəf yönəldim. Birinci katib Hacağa İbrahimovun yanında oldum. Nəcib, nəzakətli, obyektiv adamıydı. Hər kəsin yerini bilirdi. Aramızda xətir-hörmət varıydı. Bir-birimizə inanırdıq. Bir-birimizi mülahizə edirdik. Xeyli söhbətdən sonra:
- Hacı Xəliloviç, - dedim, - Bir məsələdə sizin rəyinizi bilmək istəyirəm.
O, əlində tüstülənən siqareti külqabında keçirib, üzümə baxdı:
- Hansı məsələyə?! - soruşdu.
- Şəhərdəki təzə internat məktəbdə olmuşam, - dedim. - Orada təlim-tərbiyə işləri nümunəvi qaydada qurulub. Bu barədə qəzetdə material vermək istəyirik. Təvazökarlıqdan kənar olsa da, bir neçə il müəllim işləmişəm, rayon maarif şöbəsində inspektor olmuşam. Bu mənada məktəb işinə az-çox bələdçiliyim var. Ancaq sizin yanınıza gələndə ideoloji şöbənin işçilərindən eşitdim ki, guya Sergey Andreyeviç o məktəbdən narazıdır və göstəriş verib ki, məktəbin fəaliyyəti yoxlanıb, büronun müzakirəsinə çıxarılsın. Onda necə ola bilər?! Məktəb qəzetdə təriflənsin, obkomun bürosunda tənqid olunsun?! Əgər məktəbin mənə bəlli olmayan başqa bir nöqsanı varsa, məqaləni verməyək. Yoxsa anlaşılmazlıq yarana bilər.
Birinci katibin qaşları çatıldı və bir qədər əsəbləşən kimi oldu. Daxili telefonla ideoloji sahəyə baxan katibə:
- O internat məktəbi yoxlamaq məqsədə müvafiq deyil. Komissiyanı-zadı da yığışdırın. Oradan mərkəzi qəzetdə müsbət mənada məqalə hazırlanır…
Bir neçə gündən sonra «Kommunist» qəzetində internat məktəbin nümunəvi işi barədə məqalə dərc olundu.
* * *
İllər keçdi. Artıq Qarabağ zonasında xidmət edirdim. İsa müəllim mədəniyyət naziri vəzifəsinə yüksəlmişdi. Yaxşı deyiblər ki, həqiqət gec gələr, güc gələr. İsa müəllim hərdən Bakıya gedəndə yolunu Qarabağdan salırdı. Bir gün əvvəl telefon vasitəsilə vədələşib, ormanlar içindəki İsa bulağında görüşdük. Səməd Vurğunun süfrə açıb, çörək kəsib, ötən gözəllərə şeir dediyi İsa bulağında. Zümrüd meşələr, dost görüşü, İsa bulağı… Şairin hənirtisi bu yerlərdən getməmişdi. Bunu büllur bulaqların həzin səsindən hiss edirdim:
Burda saqqalına yaş dama-dama
Əfsanə söyləmiş bir qoca mana.
Oğlum, qocadı Şuşanın yaşı,
Heç vaxtı üstündən əskik olmayıb
Göylərin bəlası, yerin qarğışı.
Şuşanın başına odlar ələndiyi məlumdur. Ancaq onun yenidən qarğışa keçəcəyi kimin ağlına gələrdi! Sən demə, Şuşanın məşəqqətli günləri qabaqdaymış. O vaxt sevindirən, bu gün kədərləndirən Şuşanın. İsa müəllim Şuşanı əhatə edən yalçın qayalara, qədim qala divarlarına niskilli nəzər salıb:
- Bu yerlərdən ötəndə elə bil Vaqifi, Üzeyiri, Bülbülü, Xanı… ziyarət eləyirəm, təsəlli tapıram.
Yolumuzu şəhərdən saldıq, Cıdır düzünə baş çəkdik, görməli yerləri seyr etdik. Şuşanın birinci katibi, canlara dəyən Qəşəm Aslanovla görüşdük. Və ləngimədən yolumuza davam etdik.
İsa müəllim Mərkəzi Komitənin katibi, Əmək qəhrəmanı, Maarif və Dövlət xadimi, elmlər doktoru, yüksək vəzifə sahibi kimi Respublikanın şəhər və kəndlərində yaxşı tanınır. Mən onun görünməyən tərəfləri, az adama məlum olan insani keyfiyyətləri barədə bəzi məqamları qeyd etmək istəyirəm. Görüşlərimizin birində soruşdu:
- Bərdənin Şirvanlı, Əyricə kəndlərini tanıyırsan?
- Tanıyıram. Nejə bəyəm?!
- Orda uzaq qohumlarım yaşayır. Anam danışır ki, çoxdan köçüblər. Fikrim var onları axtarım, tapım, görüşüb hal-əhval tutum.
Onda İsa müəllim Lənkəranda birinci katib işləyirdi. İstirahət gülərinin birində Ağdama gəldi. Birlikdə Bərdəyə yollandıq, Şirvanlı, Əyricə kəndlərində olduq. İsa müəllimin uzaq-yaxın qohumlarını soraqlaşıb tapdıq. İsa müəllim onu dövrəyə alan doğmaları ilə necə də səmimi, ürək yanğısı ilə davranırdı. Bəzən kövrəlirdi. İsa müəllimin necə qohumcanlı olduğunu hiss etdikcə, sanki dostluq dəftərimizin məni heyrətləndirən yeni səhifəsini oxuyurdum və ona olan rəğbətim daha da artırdı. Çünki həyatımda onun da şahidi olmuşam ki, bəziləri yüksək vəzifə kürsüsünə qalxanda nəinki yaxın-uzaq qohumları, doğma qardaşını belə sayıb salamını almağı qürursuz qüruruna sığışdırmır. İsa müəllim Bərdədəki qohumları ilə görüşə gedəndə onun adlı-sanlı katibliyi sanki Lənkəranda qalmışdı. Özünü sadə mexanizator, əkinçi, pambıqçı, baramaçı qohumlarının səviyyəsində aparırdı. Onun bu insani xisləti məndə qibtə doğururdu.
İsa müəllimə əlli yaşının tamam olması münasibətilə belə bir teleqram göndərmişdim: «…Qədim Naxçıvanın vəfalı, səfalı qoynunda, qəlbin kimi geniş olan Şərur torpağında tamam olan əlli illiyini, xanımınızın qayğıkeşliyi sayəsində otuza oxşayan əlli illiyini təbrik edirəm». Bunu gəlişi gözəl olan söz kimi yazmamışdım. Deyərdim ki, İsa müəllimin yaşından çox-çox cavan görünməsinin başlıca səbəblərindən biri də ömür-gün yoldaşının ona qarşı nəcib, nəzakətli davranışıydı. İsa müəllim çoxlarına örnək ola biləcək qayğıkeş və həm də tələbkar ailə başçısıydı. Bəzilərinin müasirlik kimi başa düşdüyü milli-mənəvi eybəcərliklər onun qapısına ayaq aça bilməmişdi. Övladlarının geyim-kecimindən tutmuş təhsilinə, tərbiyəsinə qədər İsa müəllimin hər an diqqət mərkəzində idi. Bahalı paltar, qiymətli daş-qaş, harın həyat tərzi İsa müəllimə və onun ailəsinə yad idi. İsa müəllimin vəzifəsi dəyişsə də, ailəsindəki sadəlik, ədəb qayda-qanunları, valideyn-övlad münasibətləri dəyişməmişdi. Dostum var-dövlət hərisliyindən çox-çox uzaqdı. Mənliyini hər şeydən uca tuturdu. Lənkərandakı evində bir söhbətin şahidi oldum. Sən demə, İsa müəllim Moskvada ali təhsil alan oğluna Yuqoslaviya istehsalı olan bir cüt ayaqqabı göndərib. Oğlu isə bundan imtina edib və deyib ki, mən tələbəyəm, bu cür bahalı ayaqqabını geyib həmkarlarımın, müəllimlərimin arasına çıxa bilmərəm. Oğlu o qədər də bahalı olmayan, təxminən otuz beş manatlıq ayaqqabını geri qaytarmışdı. Mən bu faktdan əsərlərimin birində başqa şəkildə istifadə etmişəm. Əlbəttə, xalq arasında deyildiyi kimi, övladını bəy kimi görmək istəyirsənsə, gərək onu nökər kimi böyüdəsən. Bu gün bəzi valideynlər hələ yumurtasından çıxmayan ərköyün övladına bahalı-bahalı maşın almaqla öyünüb fəxr edirlər. Lakin onun bədbəxtçilik gətirən tərəfini düşünmürlər. Sonrakı peşmançılıq isə faydasız olur.
Bir dəfə mən yenə də Lənkərana getmişdim. Gecədən xeyli keçmiş İsa müəllimlə şəhəri gəzməyə çıxdıq. Katib işləyəndən bəri Lənkəranda gördüyü və görəcəyi işlərdən vəcdlə danışırdı. Birdən söhbətinin istiqamətini dəyişib:
- Həyatda ən çox minnətdar olduğum şəxs Heydər Əliyevdir. Mərkəzi Komitənin birinci katibi ən çox ehtiyat etdiyim də odur, - dedi. - Bura gələndə dedi ki, sizi ora dolanmaq üçün yox, dolandırmaq üçün göndəririk. Mənə böyük hörməti olsa da, kiçik bir səhvimdən keçməz…
İsa müəllim ona göstərilən etimaddan sui-istifadə edib ictimaiyyətdə ikrah hissi doğura biləcək şəxsi məqsədlərini… həyata keçirmək niyyətindən çox-çox uzaq idi və çalışırdı ki, hərəkətləri respublika rəhbərliyinin fəaliyyətinə qara kölgə salmasın. Onu da əlavə edim ki, çəkdiyi zəhmətin, gördüyü işin uğurlarından zövq alırdı. Quru daş üstündə cənnət yaratmağa qadir və qabil insan idi. Beləşəxsiyyətlərin əbədiyyətdəki yeri də cənnətdir.
15 sentyabr 2007-ci il
|