Bəli, bu cəmiyyətdə dərman sorağına düşənlər yıxılacaqlar, çalaya, çuxura düşəcəklər, amma axtardıqlarını tapa bilməyəcəklər. Elə mən də bu fikirdə-yəm ki, dərmanın bircə damcısı da hələlik ələ gələn deyil. Dərdlərimizin çarəsi tapılan deyil.

Qarşımdakı kitabın bu yöndəki müasirlik ovqatı barədə düşünə-düşünə öz-özümdən soruşuram ki, müəllif nə üçün belə ağır yükün altına girib? Dolaşıq dünyamızın mürəkkəb mənzərəsinə müəllifin belə müasir baxışının mənbəyi nədir? Mənə elə gəlir ki, bu ovqatı, hər şeydən əvvəl, Əli İldı - rımoğlunun jurnalistlik peşəsi ilə izah etmək doğru olardı. Məlumdur ki, ju-rnalist həmişə müasir həyatla, bu günün adamları ilə nəfəs alır. Bu onlarda vərdişdir, ənənədir. Ən səriştəli jurnalistlər isə həmin ənənəyə arxalanaraq qələmini ədəbi janrlarda sınayır və əsərlərinin mayasına müasirlik ruhunu gətirməyə çalışırlar.

Kitab “Nazir və vəzir” povesti ilə açıldığı üçün mən də fikrimi həmin povestə istinadən inkişaf etdirmək istəyirəm.

Bu əsər elə bu günümüzün, təzəcə vidalaşdığımız dünənimizin güzgüsü-dür. Bu güzgüdə həyatımızın ən ağrılı, acılı bir mənzərəsi – dövlət və höku-mət aparatı ilə xalq kütlələri arasındakı uçurumun dərinlikləri əks olunub. Həmin uçurumun nə ilə nəticələndiyini indi hamı görür: bu uçurum SSRİ deyilən nəhəng bir ölkəni udub. Lakin povest yazılanda bu proses hələ başlamamışdı. Bunu müəllifin uzaqgörənliyi kimi qiymətləndirməklə yanaşı, başqa bir keyfiyyətini də qeyd etməliyik. Deməliyik ki, əsərdə uçurumun “əksolunma” prosesi adi güzgü parçasında olduğu kimi donuq halda, mexa-niki əksolunma deyil, bu proses sözün, sənətin sehrli qüdrəti ilə təsvir olu-nub. Ona görə də obrazların, xüsusilə nazir Sədirxanovun yalnız zahiri görkəmini deyil, bütün daxili dünyasını da görə bilirik, onların fikirləri ilə, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri ilə tanış oluruq.

Müəllif bu uçurumun dəhşətli mənzərəsini göstərməklə kifayətlənmir, onu doğuran siyasi ehtirasları, ictimai səbəbləri də yüksək yazıçı erudisiyası ilə qələmə alır. Ritorik hay-küylə, hökm və bəyanatlarla deyil, bədii detallarla, bədii priyomlarla, “sənədlə-sübutla” nümayiş etdirir:

“Orda-burda adamı çoxdur, illaf, Moskvanın özündə girmədiyi deşik yox-dur”.

“Göndəriblər, mən də gəlmişəm, işləməliyik”.

“O mədəniyyət sarayının iclas zalı ağzınacan adamla dolmuşdu. İki nəfər ehtiyatla sıraları dolaşır və əyilib əyləşənlərin qulağına nə isə pıçıldayırdı. Nə qədər yavaşcadan pıçıldasalar da, “İsmiyev... nazir... çəpik...” sözləri ay-dınca eşidilirdi. “İsmiyev tapşırıb ki, nazir danışanda çəpik vurmaq lazımdır”.

“Telefon zəng çaldı. Bəybala Sədirxanov ayağa qalxıb telefona tərəf getmək istəyəndə Anya Timofeyevna ondan qabağa düşüb əlini bərk-bərk telefonun üstünə qoydu və sonra da xısın-xısın:

– Telefonu götürmə, – dedi. – Bilirsən niyə?! Bu dar vaxtdı, deyib qanını qaraltmaq istəmirəm. Anan naxoş kimidi. Qonşular dünəndən azı on dəfə bura zəng vurublar ki, arvad xarabdı. Oğlunu istəyir.

...Ər və arvad nəşə ilə bir-birinə qısılıb televiziyada gedən “Qara eynək” ərəb filminə baxırdılar.

Yan otaqdakı telefon hər beş-on dəqiqədən bir aramsız zəng çalırdı. On-ların hər ikisinə elə gəlirdi ki, bu telefon zəngi yox, Bəybalanın Əhmədlidəki birotaqlı mənzildə tənha həyat sürən və bu gün qızdırmanın içində olan xəstə anasının hənirtisidir. Ona görə telefonun dəstəyini nə Bəybala Sədirxanov qaldırdı, nə də ki, Anya Timofeyevna. Bəybala üzünü ikrahla telefon olan otağa tərəf çevirib, anasının ünvanına o ki var deyinirdi”.

Mənə elə gəlir ki, bu kədərli lövhəni şərh etməyə, nə isə əlavə bir söz deməyə, heç ehtiyac yoxdur.

Həyatımızın beləcə gülünc və ağrılı paradokslarla necə “zəngin” olduğunu göstərən “Tapılmayan dərman” povesti də beləcə maraqla oxunan və nisbətən yığcam bir əsərdir. Burada müəllif elə bil əvvəlki povestində təsvir etməyə macal tapmadığı acınacaqlı bir mənzərəni – Sədirxanov kimi adamların rəhbərlik etdikləri bir rayonun və ya bölgənin həyat tərzini, adamların gününü, güzəranını oxucularına göstərmək istəyib.

Respublikamızın paytaxtdan xeyli uzaq şəhərlərinin birində adi bir hadisə baş verir: əsərin qəhrəmanı Mədətin dayısı xəstələnir. Çox da qorxulu ol-mayan bel ağrısı kişini yorğan-döşəyə salıb. Bu xəstəliyə dərman axtaran Mədətlə birlikdə biz də olduqca gülünc və acınacaqlı hadisələrin şahidi olu-ruq. Çox qəribə adamlarla üz-üzə gəlirik. Kimlərdir bu qəribə adamlar? Onların qəribəlikləri nədir? “Cibindən pulu qom-qom çıxardan boylu-bu-xunlu bir əmtəəşünasa” ərə getmək həsrətində ikən, “gəlirli vəzifəsi olmayan” bir elmlər namizədinə ərə gedən “ağbəniz, alagöz, üzü xallı bir gəlin”, qabaqlar lotereyasına “Moskviç”, indi isə qara “Volqa” düşən Ağalətif adlı xaşxana sahibi və onun qardaşı, aptek müdiri Hacıhəsən. O Hacıhəsən ki, əynində hava rənginə çalan kostyum, zil qara saroçka, boynunda kül rəngli qalstuk, ayağında dabanı dik tufli, “ömründə heç kəsə əyilməyən, ara ver-mədən zəng çalan telefon dəstəyini qaldırıb əvvəl-əvvəl qulağından aralı saxlamağı adət eləyən”, amma telefonda rəisinin səsini eşidər-eşitməz stolun-dan dik atılıb kiminsə qarşısında təzim edirmiş kimi əyilə-əyilə: “Bəli, bəli!.. Buyurun, buyurun”, – deyə ikiqat olan, “üzr istəyirəm, sizdən, min dəfə üzr istəyirəm”, – deyə yaltaqlığın yeni-yeni üsullarını kəşf edən aptek müdiri.

Nəhayət, müəllif bizi, daha doğrusu, əsərin qəhrəmanı Mədəti Albert İskəndərzadə adlı özgə bir personajı ilə tanış edir. O, adi aptekin yox, mərkəzi aptekin müdiri olduğu üçün bu tanışlıq prosesi çox uzun çəkir, çətin başa gəlir. Mədətin necə böyük əzab-əziyyətdən sonra onunla görüşmək “şərəfinə” nail olduğunu sözlə ifadə etməkdə acizik. Müəllifin realist təsvirini izlədikcə adama elə gəlir ki, bu mərkəzi aptek adi dərmanxana yox, bürokratiya bastiliyasıdır, onu fəth etmək, hələm-hələm adamların işi deyil. Lakin Albert Kərimoviç özü insafən, təbiəti etibarilə əsla bürokrat deyil. Bürokratiya pərdəsi ona başqa məqsəd üçün lazımdır. Həmin məqsəd isə olduqca sadədir: hamıya kələk gəlmək, hamını aldatmaq. Bu kələkbazlığın məqsədi isə daha sadədir: varlanmaq, varlanmaq! Biz ağalətiflər, hacıhəsənlər, iskəndərzadələr mühitinin ən çirkin, ən qaranlıq künc-bucağına bələd olduqca ürəkağrısı ilə düşünürük ki, sədirxanovlar kimi siyasətçilərin, dövlət başçılarının rəhbərlik etdikləri ölkə elə belə də olmalıydı.

Müəllif bu kələkbazların, hiyləgər və məkrli yaltaqların iç üzünü çox məharətlə açır. Bu adamlar öz “ustalıqlarına” elə arxayındılar ki, kiminsə onların bəd əməllərindən xəbər tuta biləcəyinə inanmırlar, buna şübhə belə eləmirlər. Hacıhəsənin ədalı hərəkətləri kənardan baxanlarda elə təsəvvür yaradır ki “bu adam ömründə heç kəsə əyilməyib. Dünyanın ən güclü adamı onun qarşısında duruş gətirməz. Ağzına naqan dirəsən gözünü qırpmaz”. Amma neyləyəsən ki, bu adam özündən bir pillə yuxarıdan gələn zəng səsini eşidincə gizlənmək üçün siçan deşiyini satın almağa hazırdır. Elə ki, zəng təhlükəsi sovuşdu, təzədən aslana dönür. “Köpəyoğlu, lap məni hövsələdən çıxartdı. Bir dəli şeytan dedi, dəyənəyin o biri ucunu çevir...

Gəlib durdun gözümün qabağında. Səndən geçəmmirəm, Ağalətif, sən öləsən bez kimi cırardım onu”. Qardaşı Ağalətiflə danışanda, o, bu sayaq “ki-şilənir”.

Bax, budur onların əxlaqı, əqidəsi. Daha sonra oxucu bu “dağ dözümlü” adamın bircə qəpiklik qiyməti olmayan şəxsiyyəti ilə üz-üzə gəlir.

Mənliyini hansı qiymətə satdığını özü də bilməyən, lakin alqı-satqıya adət edən bu adam utanıb-qızarmadan təklif edir ki:

– Bu barədə heç yerdə danışmayın. Sizə kömək edəcəyəm. Yerin dibindən də olsa, naftalan tapam gərək... Sizdən artıq dərəcədə xahiş edirəm, heç yerdə danışmayın.

Bu şübhəli eyhamlardan sonra müəllif incə bir ustalıqla qəhrəmanının bütün mənəviyyatını ifşa edir:

“...Qapı cırıldadı. Albert İskəndərzadə səksənib söhbətin istiqamətini dəyişdi. Gələn yox idi. Qapı öz-özünə açılmışdı. Albert Kərəmoviç ayağa qalxıb gözləmə otağına şübhəli-şübhəli göz gəzdirdi. Sonra qapını ehmalca örtüb sözünə davam etdi”.

Lakin bu səhnənin şahidi olan oxucu üçün onun daha nə deyəcəyinin əhəmiyyəti varmı, görəsən?! İkicə şüşə naftalan üçün onun yanına gələn Mədət də, yəqin ki, daha onun heç bir sözünə əhəmiyyət verməyəcək. Naftalanın tarixinə aid hansı qədim kitabları varaqlasa da, sənədlər, sübutlar gətirsə də, Mədətin nəzərində bu alimanə mülahizələr boş cəfəngiyatdan başqa heç bir şey deyil. Hələ onu demirik ki, Mədət, nəhayət, “tunel kimi uzanıb gedən zirzəmidə pas atıb qalan tibb avadanlığını, dərman bağlama-larını və səliqəsiz halda yığılmış naftalan şüşələrini görəndən” sonra nə hala düşə bilər?! Albert Kərəmoviç barədə hansı fikirdə olar?!

“Tapılmayan dərman” povesti süjet xəttinin cazibəliliyi ilə diqqəti cəlb edir. Həyəcanla oxunur. Bir-birindən seçilən bədii detallar, yumor, xalq dilinin şəhd-şəkərindən süzülüb gələn lakonik ifadələr və s. bu əsərə xüsusi rövnəq verir.

Mən kitabın müasirliyini vurğu ilə qeyd edərkən heç də zaman, məkan dairəsindəki müasirliyini nəzərdə tutmuram. Əsərlərdə təsvir olunan hadisə-lərin məhz bu günlərdə cərəyan etməsini söyləmək istəmirəm.

Burada müasirlik yazıçı fikrinin, müəllif qayəsinin, bədii məntiqin müasir-liyindədir, həyata, hadisələrə müasir yazıçı baxışındadır. Bu gün cəmiyyətin həyatında başlanan demokratiya meyilləri, müstəqillik uğrunda mübarizəmiz bütün köhnə dövlət strukturlarının dağılmasını, şüurların təzələnməsini tələb edir. Bu, inkaredilməz faktdır, tarixi zərurətdir. Özü də bu zərurət inkişafın əzəli və əbədi atributu olan mübarizə şəraitində meydana gəlir. Bu mübarizə davam etməkdədir. Onun hansı yolla inkişaf edəcəyini, cəmiyyətin hansı istiqamətdə irəliləcəyini bu gün bilməsək də (bunu qarşımıza məqsəd də qoymamışıq), bir ümumi həqiqət bizə məlumdur: sədirxanovlar hakimiyyəti, iskəndərzadələr kələkbazlığı daha yaşaya bilməz. Bu, zərurətdir.

Əli İldırımoğlunun müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif janrlarda yazılmış əsərləri də məhz həmin zərurətin müxtəlif çalarlarını əks etdirir. Demək istəyirəm ki, onun əsərlərinin müasirliyi zaman çərçivəsindən çıxaraq məslək, əqidə, ideyalar mübarizəsi fonunda daha geniş və daha qiymətli bir ənginliyi əhatə edir.

Yazıçının bir bədii uğuru da bundadır ki, belə geniş əhatəli bir konsepsi-yanı kiçik həcmli hekayə və oçerklərində də inkişaf etdirə bilir. Bu cəhətdən onun “Padşah kimi vəzifə”, “Saf adam”, “Minnət” və “Vicdanlı” hekayələri səciyyəvidir. Yenə eyni dərdlərlə, eyni qayğılarla üzləşirik. Müəllif bizi həya-tın bir-birindən uzaq müstəvilərində dayanan, xasiyyətcə, mənəviyyatca bir-birinə əsla bənzəməyən bir qrup adamlarla tanış edir. Necə deyərlər, hər kəs özünə görə bir insandır. Hərənin öz taleyi, öz aləmi. Amma bu, onların bir nöqtədə – vəzifə kürsülərində birləşməsinə mane olmur. Daha doğrusu, hamı-nın bu kürsülərə münasibəti eynidir, onların hər birisinə elə gəlir ki, həyat elə vəzifə kürsülərindən ibarətdir. İnsanlıq da, dostluq da, qohumluq da vəzifə kürsülərindən asılıdır. Əli İldırımoğlu həyata belə meşşan münasibətin elə rəngarəng lövhələrini yaradıb ki, bilmirsən hansı birisindən söz açasan.

Bu yerdə yaxşı olar ki, sözü həmin vəzifə hərislərinin özlərinə verək: “Yox ey... Fəzilət xala, partiya-zad məni o qədər də ağrıtmır. Dağılır, belə cəhənnəmə dağılsın. Raykom katibliyi tay ayrı vəzifədi. Keçmiş zamanlarda bəy belə getdi, xan belə oldu, pristav belə yıxdı. Raykom katibinin yanında onlar nəydi?! Heç zad! Bütün rayon bizə işləyirdi...” (“Padşah kimi vəzifə”)

“Vicdanlı” hekayəsindəki bir “Medallı qadın” təzə gələn raykom katibi haqqında başqa fikirdədir:

“Bəsdirin, az... O dedi, siz də inandınız? Hələ təzə bardaq suyudu. Qoy bir az keçsin. Vallah bu əvvəlkilərdən betər olmasa, adımı dəyişib... Qadam hamısının ürəyinə, hamısı bir bezin qırağıdır”.

Elə də olur. “Medallı qadın” düz deyirmiş. Təzə bardaq suyu az sonra ra-yonun bütün idarə və müəssisələrinə yol açır.

“Təbrik edirəm... bu vəzifədə gözü olanlar çox idi. Ancaq mən Sizin üstünüzdə dayandım. Bəzi yoldaşlar... bu işə qəmiş qoyanlar da çoxdur. Hərəsi öz adamını irəli çəkmək istəyir. Ancaq imkan vermədim, ağızlarının üstündən vurdum”. (“Minnət”)

Görürsünüzmü, Əli İldırımoğlunun nəzərincə, müasir vəzifə ehtiraslarının yönümü necə şaxəlidir, tutumu necə dərindir. Lakin müəllifə görə nə bu şaxəlilik bizə gərəkdir, nə də bu dərinlik. Çünki hər iki ehtirasın mayası şəxsi mənafedən, dünyaya eqoist münasibətdən doğub. Belə münasibətlər, belə dünyabaxışı insan həyatının mənasını cılızlaşdırır. Axı, həyat elə təkcə vəzifə, şan-şöhrət çələnglərindən ibarət deyil. Onun daha mənalı, daha müqəddəs guşələri, ənginlikləri də var. Məsələn, “Yumurta boyda dən!” və “Qoca macgəl” hekayələrində olduğu kimi.

“Yumurta boyda dən!” Adından da göründüyü kimi, bu, əfsanə-hekayədir. Amma necə ibrətamiz, necə insani əfsanədir. Yazıçı bu əfsanəni, elə bil, bayaqdan bəri təsvir etdiyi real həyat hadisələrinə, gözü ilə görüb qələmə aldığı insanlara qarşı qoyur. Demək istəyir ki, həyatın mənası, yaşamağın gözəlliyi var-dövlət hərisliyində, mənsəb, şöhrət çələnglərində deyil, halallıqda, düzlükdədir.

“Yumurta boyda dən!” əfsanəsi Əli İldırımoğlunun ən uğurlu və son dərəcə müasir ruhlu əsəridir, desəm heç də səhv etmərəm.

Eyni sözləri “Qoca macgəl” hekayəsi barədə də təkrar etmək istərdim. “Qoca macgəl” kövrək hekayədir, titrək hekayədir, oxucu ürəyini kövrəldən, titrədən hekayədir. Onun hər səhifəsi məhəbbətlə, nifrətlə doludur. “Qoca macgəl” həm də acı təzadlar hekayəsidir.

“... Baba... axı, atam ölməyib. O, davaya getməyib. Nemeslər də kəndi-mizə gəlməyib. Atam ölməyib, o bilsə ki, mən xəstələnmişəm, tərləyirəm, yata bilmirəm, o saat gələr. Baba, ay baba, atamı gətir...”

Mürşüd baba, körpə nəvəsinin bu ata məhəbbətinə nə ilə, necə cavab verə bilər?

“İlahi, günahım nədir, məni bu tifilin əlində qoymusan?”

Hər şeydən əli üzülmüş, bu evdə ümidini təkcə gəlinlik hüququna bağla-yan biçarə ana – Şahinin anası, Poladxanın arvadı bəs neyləsin? Qayınatası-nın papiros bükdüyünü görəndə tez maşanın ucunda ona köz uzatmaqdan başqa onun əlindən nə gəlir?!

Lakin, nə yaxşı ki, bütün bunlarla bərabər, “Dərd” kitabının dərdli səhifələrində çox zərif, gözoxşayan, oxucu qəlbini ovunduran bir mələk də dolaşmaqdadır. Bu mələk müəllif hüququnun, yazıçı xəyalının məhsulu olan ilahi bir duyğudur, həyatın əbədiliyinə, insanın böyüklüyünə inam və ümid hissidir. Ən ağır dərd yükü ilə yüklənmiş “Qoca macgəl” əsərində də bir ümid işığı şölələnməkdədir. Biz inanırıq ki, böyük zəhmətkeş Mürşüd babanın illərlə fərməclərin dalında gizlənib qalan qoşalüləsi – onun gecə zülmətini parçalayan bir cüt gülləsi əvvəl-axır haqqın, ədalətin qələbəsindən soraq gətirəcək.

“Dərd” kitabının dərdlərini yüngülləşdirən vasitələrdən biri də müəllifin obrazlı təfəkkür tərzi, özünə qarşı yüksək tələbkarlığıdır. O, yaxşı bilir ki, ədəbi əsərlərin ilk gözəllik şərti bədiilikdir. Bədiiliyin isə imkanları məhdud olduğu qədər də, çətin və mürəkkəbdir. “Dərd”in müəllifi bizi inandıra bilir ki, min dərdin min bir də dərmanı var. Bu kitaba yüklənmiş dərdlərin min bir dərmanından biri yumordur, bir başqası dağ çeşməsi kimi dupduru dildir. Üçüncüsü, xalq həyatının bitməz-tükənməz xəzinəsindən gələn müdrik kəlamlardır.

Sənətin sehrli dünyası belədir.

Mən bir oxucu, həm də qələm əhli kimi əsla peşman deyiləm ki, bu gün-lərdə Əli İldırımoğlunun – uzaq gənclik illərindən imzasına bələd olduğum, şan-şöhrət çələnglərinə biganə olan bir müəllifin “Dərd” kitabı ilə üz-üzə gəlmişəm. Bundan aldığım zəngin təəssüratı, gecənin bir aləmində qəlbimi riqqətə gətirən həyəcanlı anları yuxusuz gecələrimin ən yaxşı mükafatı hesab etmişəm. Mənə elə gəlir ki, bu yazılar kitab şəklində oxuculara çatandan sonra onlar da eynilə mənim keçirdiyim hisləri keçirəcək, onun cəfakeş müəllifi Əli İldırımoğluya minnətdarlıq hissi ilə müasir dünyamızın dərd yükündən qismən də olsa, azad olacaqlar.

Gəray Fəzli, yazıçı

1993-cü il